Γράφει η Γεωργία Κωστοπούλου

Έχω μια περιέργεια για τα βιβλία που κερδίζουν βραβεία. Τα τελευταία χρόνια, νιώθω ότι ακόμα και τα πιο αξιοκρατικά βραβεία δίνονται με ατζέντα. Προσπαθώ λοιπόν να διαβάζω είτε βιβλία που είναι υποψήφια, είτε βιβλία που βραβεύτηκαν. Αν βέβαια δε με ενδιαφέρει το θέμα τους, δεν μπαίνω καν στον κόπο, οπότε συνήθως είναι πολύ λίγα. «Η υπόσχεση» του Νοτιοαφρικανού Damon Galgut όμως είναι ένα από τα βιβλία που θα διάβαζα ούτως ή άλλως. Κι αυτό γιατί είναι γραμμένο από ένα λευκό της Νοτίου Αφρικής και μιλάει ουσιαστικά για όσα συμβαίνουν στη χώρα του. Μια χώρα τόσο μακριά από εμάς. Με συνθήκες ζωής τελείως άγνωστες σε εμάς. Όχι, δε θεωρώ ότι όσα έχουμε δει, διαβάσει ή ακούσει για τη Νότιο Αφρική μας καθιστά γνώστες της ιδιοσυγκρασίας της.

Ο συγγραφέας μας πάει πίσω στη δεκαετία του 1980, όταν το Απαρτχάιντ υφίστατο ακόμα στη χώρα. Οι λευκοί απόγονοι των Ολλανδών κατακτητών ήταν οι άρχοντες της γης. Οι έχοντες όλα τα αγαθά και οι διοικούντες. Οι έγχρωμοι αυτόχθονες συνέχιζαν να είναι ένας καταπιεσμένος λαός, που έχει χάσει βίαια τον τόπο του και έχει σκλαβωθεί από τους λευκούς. Όσοι πίστευαν ή πιστεύουν ότι η δουλεία καταργήθηκε τον 18^ο αιώνα είναι βαθιά νυχτωμένοι. Η δουλεία είναι δυστυχώς γεγονός ακόμα και σήμερα, όπως ήταν και την εποχή των γεγονότων του βιβλίου. Και ίσως είναι αυτό ένα από τα μηνύματα που προσπαθεί να μας περάσει ο συγγραφέας. Ότι δηλαδή για τους λευκούς της Νοτίου Αφρικής, τίποτα δεν έχει αλλάξει. Όλα είναι όπως και την εποχή των προγόνων τους.

Η ιστορία μας αρχίζει σε μια φάρμα έξω από την Πρετόρια, όπου η οικογένεια Σουάρτ συγκεντρώνεται για την κηδεία της μητέρας. Η Ρέιτσελ ήταν άρρωστη από καιρό και όλοι περίμεναν την κατάληξή της, όμως δεν είναι το ίδιο εύκολο για όλους. Καθώς οι συγγενείς συγκεντρώνονται στην απομακρυσμένη φάρμα, οι μεταξύ τους σχέσεις βγάζουν τον αληθινό τους εαυτό και κάποιοι έρχονται πιο κοντά άλλοι όμως απομακρύνονται περισσότερο. Τότε η Αμόρ, η μικρότερη κόρη της οικογένειας θυμάται μια υπόσχεση που έδωσε ο πατέρας της στη μητέρα της πριν λίγο καιρό. Η Ρέιτσελ ζήτησε από τον Μάνι να δώσει στη Σαλομέ, τη έγχρωμη υπηρέτρια της οικογένειας που ήταν για την ίδια κάτι σαν αδερφή, το σπίτι όπου έμενε και τη γη της. Ο Μάνι το υποσχέθηκε αν και εκείνη την εποχή, οι έγχρωμοι δεν είχαν το δικαίωμα να κατέχουν γη ή τίτλους ιδιοκτησίας. Ήταν μια υπόσχεση για το μέλλον που ο ίδιος δεν κράτησε ποτέ. Ίσως να έφταιγε και που χάθηκε πριν δοθούν αυτά τα δικαιώματα στους αυτόχθονες της Νοτίου Αφρικής. Όμως η Αμόρ δεν ξεχνάει την υπόσχεση. Την έχει ήδη κοινοποιήσει στη Σαλομέ, με την οποία τη δένει μια σχέση μητρικής στοργής, και θα κάνει ότι περνάει από το χέρι της για να εκπληρωθεί αυτή η υπόσχεση.

Τα χρόνια περνούν και η αφήγηση εστιάζει από τον ένα χαρακτήρα στον άλλο, θέλοντας να μας δώσει μια εικόνα, όχι μόνο της οικογένειας Σουάρτ αλλά και της ίδιας της χώρας. Κάποια στιγμή το Απαρτχάιντ θεωρείται παρελθόν. Οι λευκοί που έκαναν κατάχρηση εξουσίας και βασάνισαν έγχρωμους συλλαμβάνονται και τιμωρούνται. Ο Νέλσον Μαντέλα γίνεται ο πρώτος έγχρωμος Πρόεδρος της Νοτίου Αφρικής και όλοι ελπίζουν ότι τα πράγματα θα αλλάξουν. Όμως ακόμα όταν όλα είναι διαφορετικά, τίποτα δεν έχει αλλάξει. Χρόνια μετά, βλέπουμε πως η εξουσία διαφθείρει τον άνθρωπο, ότι χρώμα κι αν έχει. Όπως και η απληστία. Βλέπουμε πως αλλάζουν τα πιστεύω κατά πως μας συμφέρει και πως οι ρατσιστές μπορεί να βάλουν στο κρεβάτι τους έναν έγχρωμο, όμως δε θα αναγνωρίζουν σε κάποιον άλλο τα δικαιώματά του. Οι διακρίσεις συνεχίζονται παντού και σε όλους τους τομείς. Μια φιλενάδα, μια λευκή ερωμένη μπορεί να κληρονομήσει τον εραστή της και τα παιδιά του, η οικογένειά του δε θα πουν τίποτα. Η έγχρωμη υπηρέτρια όμως είναι ανήκουστο να αποκτήσει δικαίωμα στη γη που πατάει επί δεκαετίες.

Προσωπικά δε συμπάθησα ιδιαίτερα κάποιον από τους χαρακτήρες του βιβλίου. Ίσως την Αμόρ. Αλλά και πάλι με ξένισε η συμπεριφορά της σε πολλά σημεία. Παραιτήθηκε από τα πάντα, από τη ζωή, από την οικογένεια, από το οτιδήποτε, εκτός από την εκπλήρωση της υπόσχεσης. Μόνο γι’ αυτό πάσχιζε. Αν και φαίνεται πως αγαπούσε τους ανθρώπους και προσπαθούσε να τους φροντίσει με τον τρόπο της. Όσο για τους υπόλοιπους, ήταν πολύ αληθοφανείς για τα γούστα μου. Με την κακή έννοια του όρου, αν και δεν υπάρχει κάτι τέτοιο. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι ο συγγραφέας πήρε τα χειρότερα χαρακτηριστικά των ανθρώπων για αν δημιουργήσει τους χαρακτήρες του και να μας ταρακουνήσει μπας και κατέβουμε από το συννεφάκι στο οποίο ζούμε.

Δημιούργησε έναν πατέρα που τον ένοιαζε μόνο η δουλειά του και το να τα έχει καλά με το Θεό, αφού πολλές αμαρτίες είχε ήδη από τα νιάτα του. Έφτιαξε ένα γιο ναρκισσιστή που πιστεύει ότι θα του συμβούν καλά πράγματα και όλα αυτά που θέλει στη ζωή του, μόνο και μόνο γιατί είναι αυτός που είναι. Μια κόρη που τη νοιάζει πώς θα περάσει καλά, χωρίς να την απασχολεί πώς οι επιλογές της επηρεάζουν τους γύρω της. Υποκριτές ιερωμένους που τους νοιάζουν τα υλικά αγαθά ή όλα αυτά που έχουν ορκιστεί να στερηθούν. Συγγενείς που νομίζουν ότι μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν στις ζωές των άλλων. Κι όλα αυτά σε έναν τόπο που μάτωσε και που συνεχίζει να ματώνει.

Ο Galgut στο βιβλίο του αυτό μας δίνει μια εικόνα της Νοτίου Αφρικής που ίσως δε γνωρίζουμε ή ίσως δε θέλουμε να γνωρίζουμε. Είναι όμως παράλληλα και μια μικρογραφία του κόσμου μας. Αν το δει κανείς αλληγορικά, θα μπορέσει να αναγνωρίσει στοιχεία του εαυτού του μέσα στις σελίδες του βιβλίου, το ελπίζω δηλαδή, όπως επίσης και των ανθρώπων γύρω του. Στην προηγούμενη παράγραφο άλλωστε περιγράφω κάποιους από αυτούς τους χαρακτήρες. Ο συγγραφέας μας χλευάζει, παρουσιάζοντάς μας την πραγματικότητα έτσι όπως ακριβώς είναι, μια ωμή γλώσσα. Ίσως αυτή του η ευθύτητα να είναι που του χάρισε το Βραβείο Booker 2021. Ίσως και όχι.

Ας ανοίξουμε όλοι τα μάτια να δούμε τον κόσμο γύρω μας.

Εκδόσεις Διόπτρα

Λίγα λόγια για το συγγραφέα

Ο Damon Galgut είναι Νοτιοαφρικανός μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας. Γεννήθηκε το 1963 στην Πρετόρια και εξέδωσε το πρώτο του μυθιστόρημα σε ηλικία δεκαεπτά ετών. Ήταν για πρώτη φορά υποψήφιος για το βραβείο Booker με το έργο του The Good Doctor το 2003 (Ο καλός γιατρός, Ωκεανίδα, 2005) και για δεύτερη φορά το 2010 με το In a Strange Room. Το πρόσφατο μυθιστόρημά του Arctic Summer ήταν υποψήφιο για τα βραβεία Walter Scott και Folio, ενώ το έργο του The Quarry μεταφέρθηκε το 2020 στον κινηματογράφο. Σήμερα ζει και εργάζεται στο Κέιπ Τάουν. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί συνολικά σε δεκαέξι γλώσσες.