Η Μαίρη, η Ιωάννα, ο Philippe, o Zola. Ή μήπως ο Philippe, η Μαίρη, η Ιωάννα και o Zola; Ή μήπως o Philippe, o Zola, η Ιωάννα και η Μαίρη;
Δύο ήρωες και δύο ηρωίδες, ένα παρελθόν και ένα παρόν, ή μήπως πάλι όχι;
Η αφήγηση είναι μια τέχνη που θέλει τα κουμάντα της. Ένα από τα πιο δύσκολα δεν είναι να βρεις ωραίες λέξεις, όμορφες εικόνες ή συνταρακτικές σκηνές. Είναι να φέρεις βόλτα τον χρόνο. Να πιάσεις τις γραμμές του και να τις υφάνεις σε ένα καινούργιο υφαντό και από αυτό να βγουν καινούργια σχήματα, καινούργιες εικόνες. Ο αφηγητής είναι σαν τον καπετάνιο σε καράβι με πανιά. Δεν ταξειδεύει το πλοίο του σε μια επίπεδη επιφάνεια αλλά το οδηγεί με τις ροές. Τις ροές των ανέμων, τις ροές των νερών. Το πλοίο φαίνεται να γλιστράει πάνω στην επιφάνεια της θάλασσας, άλλες φορές ίσως παλεύει με τα κύματα αλλά κάθε πόντος που διασχίζει είναι αποτέλεσμα της συνισταμένης πολλών δυνάμεων.
Οι άνεμοι και οι ροές στην αφήγηση είναι οι άνεμοι και οι ροές του χρόνου.
Και έχει μεγάλη σημασία να μπορέσει ο αφηγητής να ρυθμίσεις τις ορμές του χρόνου, να τις τιθασεύσει ή να τις απελευθερώσει, να αφήσει να ακουστούν οι ψίθυροί του, να τεντώνει και να μαζεύει το σκοινί του για να αφήσει τα νοήματα να απλωθούν ή και να κρυφτούν μέσα στα σχήματα του χρόνου.
Ο αναγνώστης καταλαβαίνει την τέχνη του αφηγητή όταν χωρίς να το καταλάβει βρεθεί πάνω στο κατάστρωμα του πλοίου να αρμενίζει και να συναντάει άγνωστους ανθρώπους, άγνωστα μέρη σαν να είναι γνωστά του. Το μυθιστόρημα «Ίδιοι Καιροί» της Μαρίας Περάκη-Ρούγγα αυτό το κατορθώνει.
Η Μαίρη, η ηρωίδα, στην αρχή της ιστορίας έχει ένα διδακτορικό. Έχει μια έρευνα. Και όπως κάθε έρευνα θέλει να ανακαλύψει μια γνώση, να την τεκμηριώσει, να αποκαλύψει κρυφές πτυχές της και τη σημασία της για τον άνθρωπο. Πώς θα ήταν όμως, αν σε κάθε έρευνα που αναλαμβάνουν κάποιοι άνθρωποι, κάθε εργασία ή τέχνη κάποιοι άλλοι που την γνωρίζουν στις λεπτομέρειές της και στις δυσκολίες της, αυτό που γνωρίζουν, αυτό που μαθαίνουν και θέλουν να μάθουν είναι ο εαυτός τους. Να ανακαλύψουν και να καλλιεργήσουν μια ικανότητα ή να απαντήσουν σε βασικά τους ερωτήματα.
Το αντικείμενο της έρευνας της Μαίρης είναι ο Rousseau. Πολλά χρόνια πίσω, αιώνες μάς χωρίζουν αλλά το ερώτημα που έθεσε ο Rousseau παραμένει: Ποιος είναι ο φυσικός άνθρωπος; Πώς μπορείς να τον ανακαλύψεις κάτω και πίσω από όλες τις επιστρώσεις που έχουν φτιάξει οι κοινωνικοί κανόνες. Που ενώ, υποτίθεται, τοποθετήθηκαν για να διευκολύνουν τις ζωές των ανθρώπων, να δημιουργήσουν θεσμούς και να οργανώσουν τα σύνολα και να κατευθύνουν προς επιλογές σύμφωνα με τον λόγο που κυβερνά τα πάντα, κατέληξαν να είναι στρέβλωση της ψυχής και στραγγαλισμός της σκέψης.
Οι επιστημονικές αναζητήσεις της Μαίρης την βασανίζουν, της τρώνε τον χρόνο, της βασανίζουν τις σκέψεις, τα ερωτήματα γεννούν νέα ερωτήματα. Και τελικά βρίσκεται μπροστά σε ένα αδιέξοδο. Που -τι περίεργο;- έχει δημιουργηθεί μέσα από ένα κοινωνικό αλισβερίσι, ένα παιχνίδι μυστικών ανταλλαγών από κάποιους που έχουν μάθει να χρησιμοποιούν την κοινωνία και τους θεσμούς για προσωπικό όφελος, μόνο και μόνο για να μεγεθύνουν και να επιβάλουν ένα εγώ ανάπηρο και ατροφικό.
Η Μαίρη όμως έχει και ένα μαγικό χαλί και με αυτό μπορεί να ταξιδεύει μέσα στον χρόνο. Εκεί οι απαντήσεις έρχονται με έναν τρόπο –ας πούμε– φυσικό. Σαν από μια πηγή που αναβλύζει και φέρνει στην επιφάνεια εικόνες, συναισθήματα που ή ξετυλίγονται ή ξαφνιάζουν με την καθαρότητά τους. Εκεί συναντάς κομμάτια του εαυτού, οι εικόνες μιλάνε γιατί εκπέμπουν συναισθήματα καθαρά χωρίς νοητικές επιπλοκές.
Σε αυτό το ταξίδι οδηγός είναι η Ιωάννα. Η Ιωάννα στην αρχή της ιστορίας εμφανίζεται στις κρίσιμες στιγμές. Όταν η Μαίρη έχει σπάσει το πόδι, όταν είναι στο νοσοκομείο, όταν οι φυσικές δυνάμεις εγκαταλείπουν το σώμα. Εμφανίζεται επίσης όταν η Μαίρη βιώνει τις δυο σκληρές απώλειες, της μητέρας και του πατέρα. Δίνει το στίγμα, αφαιρεί τις προφάσεις και καθαρίζει την εμπειρία για να δώσει το απόσταγμά της. Είναι οι στιγμές που ο χρόνος σταματάει. Ό,τι ξέραμε, οι βεβαιότητες που έχουμε για τη ζωή σε κάτι τέτοιες στιγμές δοκιμάζονται. Ποιες από αυτές είναι τα γερά μας θεμέλια και ποιες είναι παροδικές και ασταθείς πεποιθήσεις, ρούχα που έχουμε φορέσει τυχαία. Το καταλαβαίνεις αυτό. Γιατί αυτά τα ρούχα αυτές τις στιγμές δεν μπορούν να μας βοηθήσουν. Και είναι οι στιγμές που ανοίγονται τα μεγάλα κενά. Που από αυτά, εάν δεν μάς καταπιούν, μπορούμε να πάμε πιο βαθιά.
Στην αρχή της ιστορίας ο χρόνος είναι διάτρητος. Από απορίες, από ερωτηματικά, από αβεβαιότητες που ξεδιπλώνονται σε κάθε βήμα της ιστορίας. Τα γεγονότα, τα επεισόδια της ιστορίας είναι συνεπτυγμένα και μόνον αυτές οι δυο απώλειες, της μητέρας και του πατέρα, συγκεντρώνουν γύρω τους και άλλες ιστορίες, ένα παρελθόν που ζητάει να γίνει κατανοητό.
Διαβάζοντας το βιβλίο στην αρχή του αναρωτιόμουν ποια μπορεί να είναι η αρχή του. Όταν έφτασα στην ιστορία του θανάτου του πατέρα άρχισα να υποψιάζομαι ότι αυτή είναι η αρχή. Από εκεί θα άρχιζε η ιστορία. Και μάλλον δεν είχα άδικο.
Στην ελληνική μυθολογία οι διάφοροι θάνατοι του πατέρα, ακόμη και οι φόνοι, έχουν μια ιδιαίτερη σημασία. Το είχε καταλάβει ο Πλάτωνας όπως και την ανάγκη να αποκατασταθούν οι βίαιες πράξεις και οι θάνατοι που συχνά εμφανίζονται στη μυθολογία στην πραγματική τους βάση, δηλαδή τη σημασία που έχουν για την εξέλιξη, είτε κάθε ανθρώπινου όντος, είτε του ανθρώπινου είδους, είτε του Σύμπαντος Κόσμου. Ο Πλάτωνας αναζήτησε στα ονόματα των θεών, που με βίαιο τρόπο είχαν πάρει την εξουσία από τον πατέρα τους, την πραγματική σημασία τους στην εξέλιξη της Δημιουργίας. Το όνομα του Κρόνου, για παράδειγμα, που κόβει τα γεννητικά όργανα του Ουρανού, σημαίνει «κόρος νους», καθαρός νους, και δείχνει τον καθαρό νου που χρησιμοποιεί τη γνώση για να καθαρίσει από τους φόβους και τα πάθη, μια γνώση δηλαδή που στρέφεται στον εαυτό. Ενώ η δράση του νου που δηλώνει το όνομα του Ουρανού που σημαίνει αυτόν που κοιτάζει επάνω (άνω οράν), είναι αυτή που αναζητά τις πνευματικές αλήθειες και ανυψώνεται από τα γήινα. Η σχέση των δυο θεών είναι αμφίδρομη και συμπληρωματική και δείχνει δυο κατευθύνσεις που είναι συμπληρωματικές. Η αναζήτηση της πνευματικής αλήθειας δεν μπορεί παρά να προϋποθέτει την καθαρότητα που ζητά ο Κρόνος. Και από την άλλη οι πνευματικές αλήθειες χρειάζεται να γίνουν βίωμα και να εφαρμοσθούν για να οδηγήσουν στην καθαρότητα της ψυχής και του νου.
Στην ιστορία του μυθιστορήματος «Ίδιοι Καιροί» από τον θάνατο του πατέρα αρχίζει να ξεδιπλώνεται το νήμα που θα οδηγήσει σε ένα καινούργιο αδιέξοδο και από εκεί σε μια καταβύθιση στη μνήμη και την ιστορία. Μια έξοδος με φιλικό ζευγάρι, ένας βίαιος χωρισμός, η προσπάθεια ενός πληγωμένου εγωισμού να πάρει τη ρεβάνς του και οι ύποπτες δοσοληψίες του πανεπιστημιακού κατεστημένου για την εξασφάλιση των κονδυλίων υφαίνουν σιγά-σιγά το δίκτυ που θα οδηγήσει στο αδιέξοδο. Η έρευνα για τον Rousseau δεν θα μπορέσει να βρει τον δρόμο για την υποστήριξη. Με υπαινιγμούς στην αρχή και πολύ καθαρά στη συνέχεια ο καθηγητής ζητάει ανταλλάγματα για να κάνει το έργο που του έχει αναθέσει η Πολιτεία.
«Άλλος δρόμος δεν μου ’μενε», λέει η γυναίκα στην Σονάτα του Σεληνόφωτος, «παρά μονάχα προς τα πάνω ή προς τα κάτω». Η ηρωίδα του βιβλίου διάλεξε τον δρόμο προς τα μέσα. Και η αφήγηση βγαίνει σε μια άλλη ιστορία, την ιστορία του Φιλίπ που η Μαίρη έχει ήδη συναντήσει στους διαλογισμούς της με την Ιωάννα.
Η βίαιη έκρηξη της πρώτης σκηνής της ζωής του Philippe μάς εισάγει σε μια αβεβαιότητα. Ποιο είναι αυτό το μέρος; Τι σχέση έχει ο ήρωας με όλα αυτά που συμβαίνουν; Και γιατί τόση βία; Βρισκόμαστε στο Παρίσι, είναι Μάης, και ο νεαρός δημοσιογράφος περιφέρεται βλέποντας παντού τη φρίκη του θανάτου: τεμαχισμένα πτώματα, αίμα και κραυγές. Μια εξέγερση και η βίαιη καταστολή της που θα χαραχθούν βαθιά στην ψυχή του όπως και μια άλλη εξέγερση που είχε ζήσει στη γενέθλια πόλη του και όπου η υποστήριξη και η συμπαράσταση του στους εξεγερμένους είχε γίνει η αφορμή για τη διάρρηξη των σχέσεών του με τον πατέρα. Και μια φρίκη που με την πένα του θα γίνει ένα δριμύ κατηγορώ κατά της αστυνομικής βίας και της καταστολής. Ο Philippe είναι δημοσιογράφος, η εφημερίδα του είναι το βήμα του και από εκεί παίρνει θέση και ένθερμα υποστηρίζει τα θύματα της αστυνομικής βίας. Αυτήν τη φορά όμως τα άρθρα του δεν θα διακόψουν μια σχέση αλλά θα γίνουν αφορμή για τη συνάντηση και την ανάπτυξη μιας φιλίας με τον αρχηγέτη της αμφισβήτησης των κανονισμένων, τον ανατόμο της ανθρώπινης ψυχής στις πιο σκοτεινές πτυχές της που και ο ίδιος έμελλε να βρεθεί αντιμέτωπος με τη σκληρή όψη της εξουσίας, τον Emile Zola. O Zola δεν είναι επαναστάτης. Είναι ανατρεπτικό πνεύμα, λέει ο Darty, φίλος του Zola, σε μια συζήτηση με τον Philippe. Αυτό το ανατρεπτικό πνεύμα θα ενώσει τους δυο άντρες, θα τροφοδοτήσει τις κουβέντες τους αλλά και θα τους φέρει αντιμέτωπους με περιπέτειες και τον κίνδυνο.
Ο Philippe ακούει με προσοχή τον Zola, τον θαυμάζει, τον έχει για πρότυπο γιατί βλέπει σε αυτόν εκδηλωμένη την πιο βαθιά επιθυμία του, την επιθυμία του για δικαιοσύνη. Ο Zola έχει ακεραιότητα όπως και ο Philippe. Ο Philippe όμως θα χρειαστεί να δοκιμάσει αυτήν την ακεραιότητα με πιο σκληρό τρόπο από ό,τι ο Zola.
Μέσα από τις συναντήσεις και τις συζητήσεις τους διαγράφεται μια ταραγμένη εποχή της Γαλλίας. Η νεαρή δημοκρατία δοκιμάζεται από ίντριγκες και σκάνδαλα. Αλλά ταυτόχρονα πνέει μια νέα πνοή που ζητάει την χειραφέτηση του ανθρώπου, την ελευθερία της σκέψης του και την απελευθέρωση από τα στερεότυπα που παγιδεύουν την σκέψη του. Οι ιμπρεσιονιστές θέλουν να ξαναβρούν την ανθρώπινη μορφή στην φυσικότητα της κίνησής της και ο Zola που αγαπάει τους ανθρώπους αλλά τον θλίβει η μικρότητά τους θέλει να πάει βαθιά, να μελετήσει την ανθρώπινη αδυναμία και να μας την δώσει μπροστά στα μάτια μας.
Και έρχεται και η υπόθεση Dreyfus. Μια στημένη δίκη, ένα δριμύ κατηγορώ του Zola, συγκαλύψεις και ανάμιξη των ισχυρών για να μην θιγούν τα συμφέροντά τους. Ο Zola καταδικάζεται και αποφασίζει να δραπετεύσει για να αποφύγει τη φυλακή. Αφήνει παρακαταθήκη όμως στον Philippe την έρευνα μιας υπόθεσης που εκθέτει το Γενικό Επιτελείο Στρατού. Και έρχεται η σειρά του Philippe. Στην δική του δίκη, ο Zola έχει επιστρέψει και τον υπερασπίζεται. Όμως ο δρόμος του Philippe θα είναι πιο σκληρός, η καταδίκη, τα μπουντρούμι της φυλακής, ο εξευτελισμός και η εξουθένωση. Μαζί του παίρνει και το φάντασμα του πατέρα του που τον έχει αποκηρύξει.
Δίκες, σκάνδαλα, εκμετάλλευση, η παραπλάνηση της κοινής γνώμης, τα σκιάχτρα που επιστρατεύονται για να τρομάξουν τους ανθρώπους, η κυριαρχία μέσα από τον φόβο και την ταπείνωση. Ίδιοι καιροί. Όπως κάθε φορά που πνέει άνεμος ανανέωσης και η εξουσία επιστρατεύει τα ίδια όπλα. Και πάντα η μεγάλη μάζα των ανθρώπων που άγεται και φέρεται.
Ο Philippe θα επιστρέψει από τα μπουντρούμια και θα ξανασυναντήσει τον Zola λίγο πριν από τον θάνατό του. Όμως θα τον συναντήσουν και δύο μορφές από το μέλλον.
Ο χρόνος σε αυτό το κομμάτι της αφήγησης είναι σε αναμονή. Σε άλλα σημεία συνεπτυγμένος, σε άλλα διευρυμένος όταν θέλει να παρακολουθήσει τις συζητήσεις των δυο αντρών. Δεν βλέπουμε χαρακτήρες να διαμορφώνονται αλλά μια στάση. Μια στάση απέναντι στη ζωή, στάση ακεραιότητας, ακλόνητη μέσα από τις δοκιμασίες, στάση δυναμικού και ενεργητικού ενδιαφέροντος για τα μεγάλα προβλήματα και αποφασιστικότητας για την αποκάλυψη του σάπιου και σαθρού.
Κομμάτια της ιστορίας παραλείπονται, γίνονται άλματα για να βρεθούμε στις πιο καθοριστικές στιγμές της. Οι συναντήσεις στα καφέ, οι βόλτες με τον Ζολά και η βεράντα του σπιτιού του Ζολά στις Ιβελίν είναι η ευκαιρία για να αναπτυχθούν οι συζητήσεις. Οι πιο κρίσιμες στιγμές όμως, η εξορία του Ζολά και η φυλακή του Φιλίπ ή οι κορυφαίες στιγμές όπως είναι ο θάνατος του Ζολά ή του Φιλίπ ή του Ρεϊμόν, ή προαναγγέλλονται ή κόβουν απότομα την ιστορία ή η αφήγηση ξαναγυρίζει σε αυτές. Αυτός ο χρόνος που είναι σε αναμονή ή διακόπτεται απότομα δείχνει σαν αυτό που είναι να γίνει να μην έχει γίνει ακόμη, να είναι διαρκώς σε αναμονή. Σαν να μην ξέρουμε ακόμη τι είναι αυτό που είναι να γίνει. Και αυτό επεμβαίνει συνεχώς. Αφήνει διάτρητη τη σειρά των γεγονότων, αφαιρεί τη σημασία από τα επί μέρους γεγονότα.
Γιατί η ιστορία δεν τελειώνει. Δεν τελειώνει στον δικό της χρόνο. Χρειάζεται να έλθει ένας άλλος χρόνος για να την ολοκληρώσει. Ένας χρόνος από το μέλλον. Ο χρόνος που υφαίνουν μαζί η Μαίρη και η Ιωάννα. Αυτός ο χρόνος φέρνει κάτι άλλο μαζί του: την αγάπη, όχι για τον άνθρωπο γενικά, αλλά για τον συγκεκριμένο άνθρωπο. Για τον συγκεκριμένο Philippe, για τον συγκεκριμένο Zola.
Το ζητούμενο είναι πάντα η αγάπη. Αυτή είναι η απάντηση που φέρνει η θεραπευτική σχέση της Ιωάννας με την Μαίρη που διεισδύουν μέσα στην ιστορία φέρνοντας το δικό τους μήνυμα.
Ο κόσμος δεν έχει αλλάξει. Εδώ και αιώνες η ιστορία επαναλαμβάνει τον ίδιο χρόνο. «Δεν το έχω δει να συμβαίνει αυτό, να φωτιστούν οι άνθρωποι και να γαληνέψουν», λέει ο Ζολά στον Ρεϊμόν, που είναι ένας Φιλίπ από το παρελθόν. Αυτοί που θέλουν να ελέγχουν χρησιμοποιούν τη βία και τον φόβο, με τη βία και τον φόβο χαράζουν τις ψυχές για να μην ανυψωθούν ποτέ. Το μόνο αντίδοτο είναι η αγάπη. Αυτή θα υφάνει τον καινούργιο χρόνο, την ειρήνη και τη δικαιοσύνη, πρώτα στις μικρές πραγματώσεις που είναι κάθε ανθρώπινο ον χωριστά και –ίσως– στη συνέχεια συλλογικά.
Στα βαθιά στρώματα της ψυχής, εκεί που κρύβονται οι πιο βαθείς, οι σκοτεινοί και αδιαπέραστοι φόβοι που καθορίζουν τις ζωές μας, τις επιλογές μας, ακόμη και τα γεγονότα που μας συμβαίνουν, θα βυθιστεί η Μαίρη με την καθοδήγηση και τη βοήθεια της Ιωάννας που είναι η θεραπεύτριά της. Βυθίζεται σε αυτές τις μνήμες της ψυχής αναζητώντας το νήμα που θα δώσει απαντήσεις στα γιατί της ζωής. Ανακαλύπτει τα τραύματα που έχουν χαραχθεί στην ψυχή της και στον χρόνο που επαναλαμβάνεται διαρκώς σε άλλες εποχές, με καινούργια ονόματα και προσωπικότητες. Έναν χρόνο όπου δεν υπάρχει διαφυγή αλλά μόνον θεραπεία. Τη θεραπεία που θα έρθει μέσα από την αποδοχή, την κατανόηση και την αγάπη. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να αλλάξει η ιστορία, παρά μόνον αν ξεφύγουμε από τις παγίδες που διαρκώς μας στήνει για να ξαναμπλεχτούμε μέσα στον ίδιο χρόνο, την ίδια εμπειρία, το ίδιο τραύμα.
Βάσω Αλεξανδράκη
Σχολική σύμβουλος
Φιλόλογος
